Πολιτική ελευθερία

(Από"30 μαθήματα δημοκρατίας", του Τζιοβάνι Σαρτόρι)

Ο άνθρωπος είναι πραγματικά ελεύθερος; Έχει πραγματικά το δικαίωμα της ελεύθερης βούλησης; Ερωτήσεις αυτού του τύπου διαπερνούν όλη την ιστορία της θεολογίας και της χριστιανικής ηθικής. Και ακόμη: ποια είναι η φύση και ποια η ουσία της ελευθερίας;

Για τον Σπινόζα ελευθερία είναι ο ολοστρόγγυλος ορθολογισμός. Για τον Λάιμπνιτς ο αυθορμητισμός της ευφυΐας. Για τον Χέγκελ η αποδοχή της ανάγκης. Όλες όμως αυτές οι ερμηνείες αφορούν την ελευθερία in interiore hominis, την εσωτερική ελευθερία του ατόμου. Καμία δεν αφορά την εξωτερική του ελευθερία, το αναφαίρετο δικαίωμα να είναι ελεύθερος, η και ανελεύθερος, σε σχέση με τους άλλους. Αυτός ο δεύτερος τύπος ελευθερίας συνιστά την πολιτική ελευθερία: την ελευθερία συνύπαρξης με την ελευθερία του άλλου και την αντίσταση σε κάθε είδος ανελευθερίας.

Υπάρχει, κατά συνέπεια, μία τεράστια διαφορά μεταξύ της εσωτερικής ελευθερίας, ή της ελευθερίας βούλησης και της εξωτερικής ελευθερίας, ή ελευθερίας συμπεριφοράς. Με την πρώτη ασχολείται η φιλοσοφία ενώ με την δεύτερη η πολιτική. Η πολιτική ελευθερία, κατά συνέπεια, είναι ελευθερία εμπειρική και πρακτική. Ο Τζον Λόκ στάθηκε ένας από τους πρώτους που αντιλήφθηκαν αυτή την σημαντική διαφορά. Εκείνος όμως που έδωσε καλύτερα από κάθε άλλον τον ορισμό της πολιτικής ελευθερίας στάθηκε ο Τόμας Χομπς στον περίφημο «Λεβιατάνο»: «Ελευθερία σημαίνει απουσία… εξωτερικών δεσμεύσεων». Ο Χομπς αντιλαμβάνεται την έννοια της πολιτικής ελευθερίας στα πλαίσια της σχέσης πολίτη-κράτους από την οπτική γωνία του πολίτη. Αντίθετα, κάθε θεώρηση της πολιτικής ελευθερίας από την σκοπιά του κράτους ανοίγει το κεφάλαιο της αυθαιρεσίας της εξουσίας, ή ενός τυραννικού κράτους ελεύθερου να εξουσιάζει κατά βούληση.

Η ουσία είναι ότι η πολιτική ελευθερία αποτελεί την ασπίδα προστασίας του πολίτη από την καταπίεση (κάθε μορφής εξουσίας). Με ποιο τρόπο; Το περίγραφε, έξοχα περιεκτικά, ο Κικέρων πριν από 2000 χρόνια: «Είμαστε δούλοι των νόμων για να είμαστε ελεύθεροι» (Oratio pro Cluentio). Το επανέλαβε, ακόμα πιο περιεκτικά αλλά γλαφυρά, ο Λόκ τον XVII αιώνα: «Οπού δεν υπάρχει νόμος δεν υπάρχει ελευθερία». Εκείνος όμως που επέμενε, περισσότερο από κάθε άλλον, στην θέση ότι η ελευθερία εδραιώνεται στον νόμο στάθηκε ο Ζαν-Ζακ Ρουσσώ: «Όταν ο νόμος είναι καθυποταγμένος στους ανθρώπους δεν απομένουν παρά αφεντικά και δούλοι. Είναι βεβαιότητα για την οποία είμαι περισσότερο από βέβαιος: η ελευθερία ακολουθεί πάντα την τύχη του νόμου, βασιλεύει ή χάνεται μαζί με αυτόν».

Γιατί η ελευθερία έχει ανάγκη την προστασία των νόμων; Γιατί όταν εξουσιάζουν οι νόμοι – κανόνες απρόσωποι και γενικοί – δεν εξουσιάζουν οι άνθρωποι και αντ’αυτών η αυθαιρεσία, δεσποτική ή απλώς βλακώδης, ενός άλλου ανθρώπου. Είναι αλήθεια ότι ο νόμος είναι πειθαναγκασμός και περιορισμός – δεδομένου ότι απαγορεύει και καταδικάζει – αλλά, ταυτόχρονα, προστατεύει καθ’όσον σύστημα κανόνων που εφαρμόζονται υποχρεωτικά και αδιάκριτα σε όλους, συμπεριλαμβανομένων και αυτών που τους γράφουν. Τι το καλύτερο για την αποτροπή ακόμα και της σκέψης για αυθαιρεσία;

Λέγεται ότι η πολιτική ελευθερία είναι κατ’ανάγκη ένας αμυντικός τύπος ελευθερίας, μία ελευθερία «από…». Είναι εύλογο ότι μετά την κατάκτηση της ελευθερίας «από…» ακολουθεί η ελευθερία «του…», ή η ελευθερία συμπεριφοράς. Δίχως όμως τη προστασία του νόμου, πρακτικά, δεν μπορεί να ακολουθήσει τίποτα. Η ελευθερία «του…» δεν μπορεί να υπάρξει δίχως την κατοχύρωση της ελευθερίας «από…». Και αυτό το εγγυάται μόνο ο νόμος.