Η λογική της άμεσης δημοκρατίας

του Γιώργου Δημητρίου

Εδώ και καιρό το κεντρικό θέμα του δημόσιου διαλόγου αποτελεί ένα βασανιστικό ερώτημα: σε τι συνίσταται και τι εκπροσωπεί η κρίση των δυτικών δημοκρατιών; Είναι πραγματική, προϊόν φαντασίωσης ή ένα επικοινωνιακό τέχνασμα; Με άλλα λόγια, αντιπροσωπεύεται πραγματικά ο πολίτης; Μήπως η πολιτική κάστα και το κομματικό σύστημα οδηγούν σε μια βαθιά υποβάθμιση του δημοκρατικού πολιτεύματος απομακρύνοντας την πολιτική από τους πολίτες και την κοινωνία των πολιτών; Απαντήσεις δόθηκαν διαχρονικά πολλές αλλά καμία δεν μπόρεσε να κρύψει ένα διάχυτο σκεπτικισμό και μια παγιωμένη αποστροφή προς την πολιτική, συχνά σε επίπεδο ιδιαίτερα ανησυχητικό.

Η σύγχρονη κρίση της δημοκρατίας ταυτίζεται με την κρίση των κομμάτων. Η διαφθορά μεταλλαγμένη σε σύστημα, ο ξεδιάντροπος πελατειασμός, η συστηματική λεηλασία και μοιρασιά των δημόσιων πόρων, οι εντυπωσιακές και ανεκπλήρωτες υποσχέσεις της «πολιτικής-θέαμα» και μια σωρεία από βαρύτατες διαστρεβλώσεις του δημοκρατικού συστήματος διακυβέρνησης, συνδράμουν στην συστηματική απογύμνωση των κομματικών στρατών από κάθε καλόπιστο πολίτη και, κύρια, σε ένα βαρύ έλλειμμα αντιπροσώπευσης του. Φυσικά, ο ρόλος των κομμάτων είναι αδιαμφισβήτητος στο πλαίσιο της δημοκρατικής ζωής, αλλά οι περιστάσεις και η νεωτερική προοπτική μιας ισόνομης, ισότιμης και οικολογικής κοινωνίας των πολιτών επιτάσσουν τον θρυμματισμό του μονοπωλίου της πολιτικής μέσω νομικών εργαλείων σε θέση να επιτρέψουν και να προστατεύσουν την ευρεία και ορθολογική πρόσβαση των πολιτών στην σφαίρα της διαμόρφωσης και της λήψης των αποφάσεων.

Η σύγχρονη κρίση των κομμάτων είναι κρίση του κόσμου της κομματοκρατίας και της μεταλλαγής της πολιτικής από «πολιτική σαν κοινωνική υπηρεσία» σε «πολιτική σαν επάγγελμα», στην πολιτική σαν «επικοινωνία-θέαμα» και στην «εμπορευματοποίηση της πολιτικής αντιπαράθεσης» [1] ή, εν τέλει, στην ιδιοποίηση της πολιτικής από μία πολιτική κάστα με την μορφή σκληρού μονοπωλίου. Από αυτή την οπτική, η ψήφος του πολίτη προσεγγίζεται σαν μέρος μεριδίου αγοράς προς κατάκτηση, με αποτέλεσμα την μετατροπή της προεκλογικής αναμέτρησης σε παιχνίδι προεκλογικών σποτ, στην σπασμωδική αναζήτηση ορατότητας στα μέσα ενημέρωσης και στην απελπισμένη ανάγκη «συμβούλων» επικοινωνίας. Το κόστος της προεκλογικής καμπάνιας γιγαντώνεται από εκλογική αναμέτρηση σε εκλογική αναμέτρηση, η κομματοκρατία υπερχρεώνεται, διαπλέκοντας αμφίβολες σχέσεις με ομάδες οικονομικής εξουσίας και «πίεσης», ενώ η πληρωμή του λογαριασμού καταλήγει πάντα στον πολίτη. Πέραν της οργιώδους κατασπατάλησης δημόσιων πόρων, η διαδικασία θεαματοποίησης της πολιτικής αντιπαράθεσης καθίσταται αιτία σοβαρών αλλοιώσεων της ίδιας της δημοκρατικής ζωής.

- Πολιτική-θέαμα σημαίνει υποκατάσταση της παραδοσιακής κινητοποίησης των κομματικών μελών από την ξέφρενη κούρσα πρόσβασης στα μέσα μαζικής ενημέρωσης.

- Πολιτική- θέαμα σημαίνει ενσυνείδητη υποβάθμιση της πολυπλοκότητας των θεμάτων και την χρήση και κατάχρηση σλόγκαν και συνθημάτων εύκολης και άμεσης απήχησης στο εκλογικό σώμα.

- Πολιτική-θέαμα σημαίνει υποβάθμιση του πολιτικού διαλόγου όταν, αντίθετα, η δημοκρατία απαιτεί πρώτιστα περίσκεψη και, κυρίως, εμβάθυνση.

Η ερώτηση που τίθεται πλέον επιτακτικά είναι μόνο μία: πώς να βγούμε από την κρίση; Με άλλα λόγια, πως θα βελτιωθεί η ποιότητα της δημοκρατίας διασφαλίζοντας την ουσιαστική της διάσταση μακριά από το επικοινωνιακό κενό του «μόνο ύφος»; Προς το παρόν ένα είναι σίγουρο: η ποιότητα της δημοκρατίας δεν είναι πρώτιστα πρόβλημα εκλογικού νόμου, συνταγματικής μηχανικής ή άλλων εκλογών, αλλά της δυνατότητας του κάθε πολίτη να συμμετέχει ενεργά στην διαμόρφωση και στην εξέλιξη των κοινών - «res publica» - να επαγρυπνεί στην διαφύλαξη και στην βέλτιστη λειτουργία των θεσμών, να εμπνευστεί από μια υπεύθυνη κοινωνία των πολιτών και να προχωρήσει στην προσωπική του αυτοπραγμάτωση στο πλαίσιο του σεβασμού της κουλτούρας της νομιμότητας και του κράτους δικαίου. Η ποιότητα της συμμετοχής του στα κοινά προβάλλει σαν ο καθοριστικός παράγοντας της ποιότητας της δημοκρατίας και ο κύριος στόχος προς επίτευξη.

Αν θεωρηθούν σαν θετικά βήματα σε αυτή την κατεύθυνση η μεγέθυνση του εκλογικού σώματος και η σημαντική ανάπτυξη της κριτικής ικανότητας των πλειοψηφιών κατά τις τελευταίες δεκαετίες, το ζητούμενο δεν μπορεί να είναι παρά η ανεύρεση των καταλληλότερων εργαλείων διασφάλισης της απρόσκοπτης δυνατότητας ενεργής συμμετοχής της κοινωνίας των πολιτών στην διαχείριση των κοινών και στην πολιτική ζωή στο πεδίο της καθημερινότητας και της καθημερινής πρακτικής. Η ενσυναίσθηση με μια κοινότητα και τους θεσμούς της δεν επινοείται από την μια μέρα στην άλλη. Χρειάζεται ένα είδος διαρκούς «στίβου της δημοκρατίας» έτσι ώστε ο πολίτης να ανακτήσει το αίσθημα του πρωταγωνιστικού του ρόλου τουλάχιστον όσο αφορά τις επιλογές που τον αφορούν ή και τον ενδιαφέρουν.

Σε αυτό το σημείο υπεισέρχεται το τεχνικό δεδομένο: μόνο η εισαγωγή στο νομικό σύστημα ορισμένων εύρωστων εργαλείων άμεσης δημοκρατίας, δίπλα στο συμβατικούς τρόπους της πολιτικής αντιπροσώπευσης, είναι σε θέση να διασφαλίσει την βελτιστοποίηση της δημοκρατίας τόσο από την πλευρά του πολίτη όσο και από εκείνη του πολιτικού. Εργαλείων σε θέση να διευρύνουν τις δυνατότητες του πολίτη να εισέλθει στον πολιτικό στίβο με προτάσεις γεμάτες «επαγγελματικότητα», υπευθυνότητα και εμπειρία, που θα μπορούσαν να είναι πολύτιμες για τον καθορισμό σημαντικών επιλογών για την συλλογικότητα οι οποίες ενίοτε αγνοούνται, ενσυνείδητα ή ασυνείδητα, χάριν συμφερόντων που δεν έχουν τίποτα το κοινό με εκείνα της συλλογικότητας.

- Άμεση δημοκρατία σημαίνει κινητοποίηση «από τα κάτω» και, κατά συνέπεια, δημόσιο διάλογο και διαρκές ερέθισμα στην συμμετοχή.

- Άμεση δημοκρατία σημαίνει ενεργή συμμετοχή στα κοινά πέραν της μεμονωμένης εκλογικής αναμέτρησης για την ανάθεση της αντιπροσώπευσης  στις διάφορες πολιτικές δυνάμεις.

- Άμεση δημοκρατία σημαίνει διαρκή ωρίμανση της κοινωνίας των πολιτών μέσω νέων, δημοκρατικών, εργαλείων έκφρασης που καλείται να χρησιμοποιήσει με απώτερο σκοπό την υγιή δημοκρατία που εύχονται όλοι.

- Άμεση δημοκρατία σημαίνει η διαρκής, ενεργή και θεσμική, συμμετοχή στα κοινά πέραν της διεκπεραίωσης του εκλογικού καθήκοντος για την περιοδική ανάθεση της αντιπροσώπευσης στις διάφορες πολιτικές δυνάμεις.

Τα δικαιώματα αποκτούν ζωή όταν εξασκούνται διαφορετικά παραμένουν καλές προθέσεις. Μέσω της εξάσκησης συμβάλλουν στην δημιουργία εκείνου του πλαισίου αυτό-παίδευσης το οποίο είναι απαραίτητο για την συγκρότηση της περιζήτητης συνείδησης της κοινωνίας των πολιτών. «Ένα από τα πλέον σοβαρά καθήκοντα που πρέπει να αναλάβουμε είναι εκείνο της δημιουργίας υπεύθυνων και ενεργών πολιτών στην θέση κυνικών ανθρώπων, αδιάφορων για τα κοινά», έγραφε δίκαια ο ισπανός πολιτειολόγος Σαλβαδόρ Γκίνερ [2]. «Μεταξύ των νόμων που ρυθμίζουν τα των ανθρώπινων κοινωνιών υπάρχει ένας που προβάλλει πιο ευκρινής και περισσότερο «ακριβής» από τους άλλους: βασική προϋπόθεση για να μην χάσει το ανθρώπινο είδος την πολιτισμική του διάσταση είναι η ανάπτυξη και ο εκλεπτυσμός της τέχνης του σχηματισμού συλλογικότητας κατά το ίδιο τρόπο που ανέπτυξε εκείνη της «ισότητας», υπογράμμιζε και ο Αλέξης ντε Τοκβίλ στην περίφημη ανάλυση της αμερικανικής δημοκρατίας [3]. Οπτικές που διατηρούν ακόμη και σήμερα όλη τους την εγκυρότητα: σύλλογοι και ενώσεις, συνδικάτα και πολιτικά κόμματα, ο κόσμος του εθελοντισμού και κάθε είδος αυτόκλητου κομιτάτου, εκφράζουν την άμετρη ζωτικότητα μιας κοινωνίας των πολιτών στην οποία οφείλεται η διάθεση κάθε εργαλείου σε θέση να βοηθήσει στην καθημερινή ανάδειξη προβληματικών που αγνοούνται, εκούσια ή ακούσια, από την πολιτική κάστα.

Ποια είναι όμως τα σημαίνοντα στοιχεία και τα εργαλεία μιας «καλής» άμεσης δημοκρατίας; Ποιες οι αντιρρήσεις, ποιές οι επιφυλάξεις και ποιές οι αμφιβολίες; Ποια τα πλεονεκτήματα από την παρεμβολή τους στο αντιπροσωπευτικό πολιτικό σύστημα; Τα ερωτήματα πολλά αλλά οι απαντήσεις ξεκάθαρα συγκεκριμένες τουλάχιστον όσο αφορά το πρώτο: η θεσμική κατοχύρωση του ακυρωτικού δημοψηφίσματος και της λαϊκής πρωτοβουλίας σαν πρωταρχικά εργαλεία προσανατολισμού στην ακριβώς αντίθετη κατεύθυνση εκείνης που οδηγεί η «πολιτική-θέαμα».


[1] Κλάους φον Μπέμ, «Κομματοκρατία και πολιτική τάξη», Ούτετ, Μιλάνο, 1997
[2] Σαλβαντόρ Γκίνερ, «Η λογική της δημοκρατίας», Λατέρτσα, 1998
[3] Αλέξης ντε Τοκβίλ, «Η Δημοκρατία στην Αμερική», Στοχαστής, 2008