Οικολογία του φεντεραλισμού*

συνέντευξη με τον Αντόνιο ντ’Ακούντο

Η πολιτική επιστήμη υπέδειξε ότι η διάκριση των εξουσιών και η διαίρεση του χώρου, με την επακόλουθη κατανομή της εξουσίας μεταξύ κράτους και αυτοδιοίκησης, προικισμένης με τον όποιο βαθμό αυτονομίας, ανήκουν στην πολιτική παράδοση του φιλελευθερισμού. Είναι σωστός ο ισχυρισμός ότι το φεντεραλιστικό μοντέλο αποτελεί έκφραση του συνταγματισμού, φιλελεύθερης μήτρας, μολονότι οι ρίζες του απλώνονται βαθιά στην ιστορία έως την αρχαία Ελλάδα;

Δεν νομίζω ότι υπάρχει αναγκαία σχέση μεταξύ φεντεραλισμού και φιλελευθερισμού. Θεωρώ μάλιστα ότι ισχύει το αντίθετο. Ο φιλελευθερισμός είναι ιδεολογία και δογματικό σύστημα ενώ ο φεντεραλισμός αποτελεί μορφή πολιτικής οργάνωσης και διάχυσης των εξουσιών λήψης απόφασης. Σπάνια οι ιδεολογίες προυποθέτουν μία μοναδική μορφή πολιτικής οργάνωσης. Ακόμα και ο μαρξισμός, έτσι όπως προτάθηκε από τον Μαρξ, δεν αποκρυσταλλώθηκε αυτόματα στον κομμουνισμό του Λένιν.

Το φεντεραλιστικό μοντέλο αντιτίθεται κύρια στο κλασικό μοντέλο του Κράτους-Εθνους, συγκεντρωτικού και «τυποποιητικού». Η ιστορική εμπειρία αποδεικνύει ότι το Κράτος-Εθνος μπορεί να τεθεί στην υπηρεσία των πιο διαφορετικών ιδεολογιών - από εκείνη του «Παλαιού Καθεστώτος» έως την ιδεολογία της γαλλικής επανάστασης - ενώ ο φεντεραλισμός όχι.

Ο φιλελευθερισμός συνιστά ιδεολογικό σύστημα με βασικό πρόταγμα μια αναγωγική, αναλυτική και νομιναλιστική οπτική της κοινωνικής πραγματικότητας. Στο πλαίσιο της φιλελεύθερης ιδεολογίας τίποτα δεν έχει εσωτερική αξία εκτός της μεμονωμένης οντότητας, δηλαδή του ατόμου. Στο άτομο εναποτίθεται η φύλαξη των απαράβατων δικαιωμάτων που απορρέουν από την «φυσική κατάσταση», με συνέπεια την άρνηση της θεμελιακής του κοινωνικότητας. Η κοινωνία δεν συντίθεται από άτομα τα οποία τείνουν να συναινούν με την πεποίθηση ότι έτσι θα εξυπηρετήσουν καλύτερα το ατομικό συμφέρον τους - να διασφαλίσουν την ελευθερία τους κατά τον Χόμπς ή να προστατεύσουν την περιουσία τους κατά τον Λόκ. Μια παρόμοια οπτική είναι τυπική και του οικονομισμού και γι’αυτό ο φιλελευθερισμός θεωρεί την οικονομία - αποκλειστικά ατομική υπόθεση - σαν πεδίο της μέγιστης δυνατής ελευθερίας.

Σε αυτό το σημείο είναι χρήσιμο να αντιπαρατεθούν οι οπτικές του Χομπς και του Αλθούσιους. Ο πρώτος θεμελιώνει την οπτική του σε όλα τα γνωστά προτάγματα του φιλελευθερισμού. Το πολιτικό σύστημα το οποίο σκιαγραφεί είναι ένα πανίσχυρο κεντρικίστικο, ένα σύστημα απολυταρχικής εξουσίας: ο Λεβάθιαν. Ο Αλθούσιους, αντίθετα, παραμένει πιστός στον αριστοτελικό ορισμό της πολιτικής: ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ον που δεν υφίσταται πέραν μιας δεδομένης κοινότητας. Ο Αλθούσιους, καθορίζει τις διάφορες μορφές της πολιτικής και κοινωνικής συλλογικότητας και υποστηρίζει ένα σύστημα οργανικού συνεταιρισμού που προαναγγέλει, εμφανώς, τον σύγχρονο φεντεραλισμό. Ο Χομπς καταλήγει στον Λεβάθιαν εκκινώντας από φιλελεύθερα προτάγματα ενώ ο Αλθούσιους σε ένα φεντεραλιστικό σύστημα βάσει μιας ολιστικής προσέγγισης, για να αποδείξουν αμφότεροι ότι μεταξύ φιλελευθερισμού και φεντεραλισμού δεν υπάρχει καμία οργανική σχέση ούτε σχέση αιτίου και αιτιατού.

Η εντύπωση της όποιας σχέσης μεταξύ φεντεραλισμού και φιλελευθερισμού οφείλεται, πολύ πιθανά, στο αμερικανικό παράδειγμα. Οι Ηνωμένες Πολιτείες συγκροτούν από την μία μεριά ένα φεντεραλιστικό σύστημα και από την άλλη το προπύργιο των θεμελιωδών αξιών του φιλελευθερισμού. Στην ουσία όμως αποτελούν ένα οποιοδήποτε φεντεραλιστικό σύστημα μεταξύ πολλών άλλων. Οι θεωρητικοί της αυστριακής σοσιαλδημοκρατίας, Καρλ Ρέννερ και Οττο Μπάουερ, παραδείγματος χάριν, ήταν ένθερμοι υποστηρικτές της φεντεραλιστικής προσέγγισης μολονότι οπαδοί ενός πολιτικού δόγματος στους αντίποδες του φιλελευθερισμού.

Μολονότι ο φεντεραλισμός και ο φιλελευθερισμός διακρίνονται για την κριτική τους στάση απέναντι στον κρατισμό, διαφοροποιούνται ριζικά καθόσον ο πρώτος την εστιάζει από την σκοπιά των μεσαίων σωμάτων και των οργανικών συλλογικοτήτων ενώ ο δεύτερος από εκείνη του ατόμου. Σε κάθε περίπτωση πρέπει να σημειωθεί ότι το τέλος της εποχής του Νιου Ντηλ στις Ηνωμένες Πολιτείες σήμανε την απαρχή της προοδευτικής απομάκρυνσης από την φεντεραλιστική οπτική προς όφελος του κεντρωτισμού: οι αποφάσεις της Ουάσινγκτον άρχισαν να υπερισχύουν, κατά κανόνα, στο «δίκαιο των Πολιτειών».

Το φεντεραλιστικό μοντέλο προϋποθέτει ένα ενιαίο, κρατικό, κανονιστικό πλαίσιο. Σε μια συγκυρία η οποία χαρακτηρίζεται από ισχυρές διαδικασίες οικονομικής, πολιτικής και πολιτισμικής παγκοσμιοποίησης, που υποβοηθούν και προάγουν την συγκρότηση υπερεθνικών οργανισμών, όπως η σύγχρονη Ευρωπαϊκή Ένωση, ενώ πολυάριθμες κοινωνικές ομάδες επιζητούν ολοένα ευρύτερα περιθώρια αυτονομίας, τι νόημα έχει η επιμονή στην οπτική του φεντεραλισμού;

Θα έλεγα ότι η συνεχής ενίσχυση του φαινόμενου της παγκοσμιοποίησης κάνει ακόμη πιο επίκαιρη την θεματική του φεντεραλισμού. Η παγκοσμιοποίηση καλπάζει παράλληλα με την κρίση που μαστίζει το Κράτος-Εθνος, πολιτική μορφή από τις πιο διαδεδομένες της νεωτερικότητας. Ο χαρακτήρας του Κράτους-Εθνους ήταν γνήσια «ενωτικός»: στόχευε στην απόλυτη ταύτιση ενός λαού με ένα δεδομένο χώρο, ενός κράτους και μιας «εθνότητας», μιας κουλτούρας και μιας γλώσσας. Το μοντέλο του Κράτους-Εθνους λειτούργησε αρκετά καλά έως ότου η έννοια των συνόρων είχε ουσιαστικό περιεχόμενο. Η διαβίωση μεταξύ συνόρων, έως τα μέσα του 20ου αιώνα, εγγυόταν την κατοχύρωση μιας καθορισμένης πολιτικής, γλωσσικής, πολιτισμικής και, γιατί όχι, πνευματικής, ταυτότητας. Σήμερα τα σύνορα χάνουν προοδευτικά την σημασία τους, απλά γιατί δεν είναι σε θέση να εμποδίσουν ούτε τους ανθρώπους, ούτε τα εμπορεύματα, ούτε τις οικονομικές ροές, ούτε τα πολιτιστικά προγράμματα, ούτε τα δίκτυα πληροφόρησης.

Το Κράτος-Εθνος χαρακτηρίζονταν από το μονοπόλιο της επικυριαρχίας η οποία, σύμφωνα με τον Ζαν Μποντέν, ήταν ενιαία και αναπαλλοτρίωτη. Σήμερα η έννοια της επικυριαρχίας έχει χάσει το μεγαλύτερο μέρος του περιεχομένου της. Οι κυβερνήσεις αποδεικνύονται ολοένα λιγότερο ικανές να αντιμετωπίσουν τα «υπερεθνικά» φαινόμενα που εκδηλώνονται σε όλα τα πεδία. Τα συμβατικά, πολιτικά, κόμματα χάνουν συνεχώς φερεγγυότητα από την στιγμή που αποδεικνύουν ανικανότητα μόλις έλθουν στην εξουσία, με αποτέλεσμα μια βαθιά κρίση αντιπροσώπευσης που προκαλεί αύξηση της αποχής, το απρόβλεπτο της ψήφου, την επιτυχία των κινημάτων διαμαρτυρίας κ.λ.π. Με λίγα λόγια, το Κράτος-Εθνος έγινε μικρό για να αντιμετωπίσει τα προβλήματα της παγκοσμιοποίησης μολονότι είναι πολύ μεγάλο για να προσφέρει απαντήσεις στα καθημερινά αιτήματα των πολιτών.

Δικαιολογία στην εμφανή ανικανότητα του Κράτους-Εθνους αποτελεί η προσπάθεια δημιουργίας μιας διακυβέρνησης ανώτερου επιπέδου - στην περίπτωση μας της Ευρωπαικής Ενωσης - και η προσπάθεια επίτευξης μιας νέας ισορροπίας μεταξύ των υπερδυνάμεων, ενός νέου πολυ-πολικού κόσμου, σε αντίθεση με τον σημερινό που μονοπωλείται από τις Ηνωμένες Πολιτείες και την ηγεμονία τους. Το ουσιαστικό όμως πρόβλημα έγκειται στην επιλογή του μοντέλου συγκρότησης της Ευρωπαικής Ενωσης. Προς στιγμή, η Ευρώπη δείχνει να κλίνει σε ένα κεντρικίστικο, γραφειοκρατικό, μοντέλο που προορίζεται να αποτύχει από την στιγμή που επιδοτεί την οικονομική και εμπορική επικυριαρχία εις βάρος της πολιτικής συνιστώσας. Η οπτική την οποία ασπάζομαι είναι εκείνη του πολιτικού μοντέλου μιας Ευρώπης των πολιτισμών, μιας Ευρώπης ικανής να καθορίσει κοινούς πολιτικούς και στρατηγικούς στόχους, βάσει της διαφορετικότητας και της αυτονομίας των τοπικών κοινοτήτων. Μιας Ευρώπης σε θέση να προτείνει ενότητα στην κορυφή και την μεγαλύτερη δυνατή διαφοροποίηση στην βάση.

Οσο δε αφορά την επικυριαρχία, αυτή θα πρέπει να επανοριστεί σαν λειτουργία επιδεχόμενη διαμερισμού και διάχυσης. Μεγαλύτερη επικυριαρχία δεν σημαίνει μεγαλύτερη συγκέντρωση εξουσιών αλλά ουσιαστική διεύρυνση του πεδίου άσκησης της.

Τα τελευταία χρόνια κατατέθηκαν νέες, ενδιαφέρουσες, οπτικές γύρω από τα μοντέλα οικονομικής και πολιτικο-κοινωνικής συγκρότησης, όπως ο κοινοτισμός και η βιο-περιφερειακότητα. Κατά πόσο θα μπορούσε να εναρμονιστεί με αυτές η οπτική του φεντεραλισμού και με ποιο τρόπο;

Η βιοπεριφερειακότητα και ο κοινοτισμός είναι απόλυτα συμβατά με την ιδέα του φεντεραλισμού καθόσον προάγουν τον πρωταρχικό ρόλο της τοπικότητας, των τοπικών κοινωνιών και της αυτονομίας τους ως προς την λήψη των αποφάσεων που τις αφορούν. Ας μην ξεχνάμε ότι, ταυτόχρονα, υποδηλώνουν πλήρη ασυμβατότητα με τον δογματικό φιλελευθερισμό καθόσον απορρίπτουν τα ατομικιστικά του προτάγματα.

Η βιοπεριφερειακότητα εγγράφεται στην σφαίρα του οικολογισμού και της οικολογικής οπτικής, αμφισβητώντας, δίκαια, την εργαλειακή προσέγγιση του συστήματος «κόσμος». Διακηρύσσει την πλήρη όσμωση φύσης και ανθρώπου στο πλαίσιο της ανάγκης σεβασμού του περιβάλλοντος το οποίο θεωρεί άλλο από αντικείμενο επικυριαρχίας και εκμετάλλευσης.

Ο κοινοτισμός εμφανίστηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες σαν κριτική αντίδραση στις θέσεις του φιλελευθερισμού οι οποίες θεωρούν το άτομο αποκομμένο από κάθε διάσταση «ριζώματος» και κατά συνέπεια, ξένο στην τοπική διάσταση και στις συλλογικές αξίες. Το σημείο τομής μεταξύ του φεντεραλισμού, της βιοπεριφερειακότητας και του κοινοτισμού συνοψίζεται στην οπτική της αυτονομίας που γίνεται καλύτερα αντιληπτή εάν συσχετιστεί με την αρχή της επικουρικότητας.

Η αυτονομία είναι κάτι το εντελώς διαφορετικό από την ανεξαρτησία. Η αυτονομία δεν είναι «ατελής» ανεξαρτησία όπως η ανεξαρτησία δεν είναι το σημείο κατάληξης της διαδρομής προς την αυτονομία. Η ανεξαρτησία προυποθέτει την ατομική η και την συλλογική ικανότητα διαβίωσης σε πλήρη αυτάρκεια, δίχως καμία απαίτηση από τους άλλους, αρμόζοντας τέλεια στο φιλελεύθερο ιδεώδες του ατόμου δίχως ρίζες. Η αυτονομία, αντίθετα, οργανώνει την διάδραση με τους άλλους κατά τρόπο ευέλικτο και προσαρμοστικό. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η αυτονομία δεν επικαλείται την ανεξαρτησία αλλά την αλληλεξάρτηση.

Από πολλές μεριές διακυρήσσεται ότι ο φεντεραλισμός πρέπει να αποτελεί ένα από τα βασικά θέματα της πολιτικής ατζέντας αλλά, στην πραγματικότητα, βρισκόμαστε μπροστά σε μια σειρά προτάσεων ανούσιων μορφών διοικητικής αποκέντρωσης. Ποια η αιτία; Μήπως η όλη πολιτική κουλτούρα διαποτίζεται από την οπτική της κρατικής δομής «αλλά γαλλικά», ή η οποιαδήποτε προσέγγιση στην κατεύθυνση του φεντεραλισμού υποθηκεύεται από τις αντιστάσεις μιας πολιτικής κουλτούρας συγκεντρωτισμού, ιακωβινικού τύπου;

Οφείλω να υπογραμμίσω ότι υπάρχει τεράστιο ποιοτικό χάσμα μεταξύ ενός πραγματικού φεντεραλισμού και της απλής αποκέντρωσης, όσο πολύπλοκη και αν είναι. Την στιγμή κατά την οποία ένα κράτος αποποιείται ενός αριθμού εξουσιών προς όφελος των περιφερειακών αυτοδιοικήσεων αξίζει σίγουρα επαίνου - η αποκέντρωση είναι εύλογα καλύτερη ενός υπερ-συγκεντρωτικού κράτους - αλλά δεν εισέρχεται στην σφαίρα της φεντεραλιστικής οπτικής.

Η αποκέντρωση έρχεται πάντα «από τα πάνω»: το κράτος αποφασίζει, για λογαριασμό του, εάν θα κρατήσει την μία ή την άλλη εξουσία ή εάν θέλει να την παραχωρήσει ή όχι. Στο φεντεραλιστικό σύστημα, αντίθετα, δεν υπάρχουν αποφάσεις «από τα πάνω» αλλά «από τα κάτω». Είναι οι περιφερειακότητες και οι τοπικές κοινότητες που παραχωρούν «προς τα πάνω» όσες αποφάσεις δεν μπορούν να ληφθούν αυτόνομα. Με άλλα λόγια, στο φεντεραλιστικό σύστημα αποφασίζει η «βάση» όσο της επιτρέπεται και όσο είναι σε θέση να το κάνει. Το φεντεραλιστικό κράτος παρεμβαίνει μόνο στο πλαίσιο των αποφάσεων που δεν μπορούν να ληφθούν στα κατώτερα επίπεδα της κρατικής δομής, όπως και εκείνων που δεν έχουν τοπικό χαρακτήρα αλλά αφορούν κοινά συμφέροντα.

Το ερώτημα που έχει καταλυτική επικαιρότητα σήμερα, για να διαλύσει κάθε αμφιβολία γύρω από την πολιτική σημασία του φεντεραλισμού, αφορά κύρια την πηγή της κάθε πρωτοβουλίας: θέλουμε να πηγάζει από αίτημα της «βάσης» ή από «παραχώρηση» της κεντρικής εξουσίας; Η αποκέντρωση είναι σίγουρα καλύτερη του συγκεντρωτισμού αλλά και τα δύο απορρέουν από την αυτή αρχή σύμφωνα με την οποία οι αποφάσεις ανήκουν στο κράτος - να αποκεντρώσει ή να συγκεντρώσει. Αντίθετα, ο φεντεραλισμός είναι κάτι το τελείως διαφορετικό. Είναι η γενικευμένη εφαρμογή της αποκέντρωσης σε όλα τα επίπεδα, με απαρχή τα χαμηλότερα, βάσει των αρχών της αυτονομίας, της αλληλεξάρτησης και της επικουρικότητας.

*Φεντεραλισμός: πολιτική θεωρία που υποστηρίζει την ομοσπονδιοποίηση της πολιτικής και κοινωνικής οργάνωσης μιας χώρας.